Allgemein

An der Westfölske Wilhelms-Universität in Mönster is dat Plattdütske an dat Centrum för Nedderdütsk (CfN) de Gegenstand un dat Ziel van eene Riege van Projekten. Doa geiht dat to’n Biespiel daorüm ruttofinnen, wo dat Plattdüske vandage utsaiht, wecker Wöer datnoch häff, de sick van’t Haugdütske unnerschäiden dait. off wecke Besünnerheiten de Grammatik upwiest. Aower dat blieft nich bloß doabi, sünnern dat, wat rutfunnen wäer, schöll uck bruukt wäern, to’n Biespiel üm Lüe, de kien Plattdütsk spreken könnt, to ermöglichen, sick doamet to befaten. De Projekte, de an’t CfN to finnen bünt, wäerd in düsse Utgave van de Nettelkönnig vörstellt.

• Dat Emsland-Projekt
• Vörstellen van ’t Projekt ‚Niederdeutsch an Schulen in Münster und im Münsterland‘
• De Dialektatlas Mittleres Westdeutschland
• De Mundoortkoorten in’n Dialektatlas Mittleres Westdeutschland
• PlattApp – Platt leern över Smartphone

In düsse Utgave giff dat uk wäer näie plattdütske Wöer in de Rubrik Ik maok di Platt!

Wi wünscht jau bi’t Läsen vääl Pläsier!

Düsse Bidrag is schriewen in Emslänner PLatt.

Dat Emsland is nich bloß een landschaptlick moie Region, se is ook in spraaklik von besünnerem Interesse. So was dat Emsland lang dreisproaklik: Düütsch, Plattdütsch un Nederlansk. Dat Emslännische wat seen as een Nordneedersaksischen Dialekt, de Dialekte um Bentheim un Lingen weert seen as een Übergangsgebiet tou dat Westfälische (Taubken 1985: 275-281).

Bi us an de Universität in Münster kiekt wi us den Stand von Platt und Hochdütsk in Emsland und de Grapschoap Bentheim ankieken. Daför schölln insgesamt 23 Dörper upnehmen wörn. Um tou kieken off de Lüe in eene (kleene) Stadt anners protet as in de Dörper, wörn uk twei gröttere Orte upnoamen (Lingen un Nordhorn). De Lüe weert utweelt na Öller, Geschlecht un Beroop. Wi willt weeten, wunner de Lüe Platt un wunnerde Hochdütsch protet un wat de süwes von eere Spraake holt. Daför hab wi een Veelfalt an Methoden utwählt. So willt wi eenersits vergleeken, off in eenen Ort junge Lüe anners protet as olde Lüe, Handwerker anners as Verköper und Männer anners as Froulüe un off man in een Innerview anners protet as mit Frünnen un annersiets willt wi ook weeten, wat de Lüe von eern Dialekt holln, wann se denn in Alltag protet. Ook willt wi weeten wor se eehre Kegend spraaklik wohrnümmt: In wecke Orte protet man glik in wecke ganz anners. Um all disse Fragen tou beantwoorn güfft dat insgesamt 9 unnershiedlike Erhebungsmethoden: Interview, Vorlesen, Wegbeschreibung, Übersetzung hochdütscher Sätze up Platt un een Upnahme wor de Lüe mit Frünnen protet. Dat duert insgesamt etwa 1,5 Stunnen.

Wat moakt wi dormit?

Teelis de spraaklike Situation in Emsland umfassend tou verstaan un dortoustellen. Dortou weern de so sammelten Daten systematisch utwertet. For de nich Wissenschaftlers bünt dorbie de Kaaren de dorstellt, wor wecke Wöer protet weert und wo sück dat ännert haff, besünners interessant. Et gäv nämlik all mal een grote Erhebung von Dialekten in Dütsland. Enne von dat 19. Jahrhunnert. Dor ha Georg Wenker Frageböen schicket an Scholen in dat dütske Rick, um tou de Dialekte tou erforschen. Mit düsse Daten könnt wi dat verglicken:

De neijen Daten wiset, wor sück dat plattdütske Word för Tisch entwickelt haff. De Kries steiht för toafel. dat Drieck för disk. Wor een Stern tou sehn is, güfft et beijde Varianten. Dorbie lässt sück grov seggen, dat Enne von dat 19. Jahrhunnert (Hinnergrund) Toafel (mit lautlicke Varianz) dominant was. Dat haff sück so verännert, dat nu in Norden eher disk und in Süden eher toafel vorherschet

Komt ih ut den Emsland un willt mitmoaken? Dann meldet jou gern bi us!

Düssen Bidrag was schreeven in Emslänner Platt.

Literatur

Taubken, Hans. 1985. Die Mundarten der Kreise Emsland und Grafschaft Bentheim: Teil 1: Zur Laut- und Formengeographie. In Emsländische Landschaft (ed.), Emsland/ Bentheim (Beiträge zur neueren Geschichte 1), 271–420. Sögel: Emsländische Landschaft.

In düsse Tied is dat faken to beobachten, dat Lüe met Computer off Tablet un Smartphone Spraoken leern dait. Fröiher was dat nich so licht, näie Spraoken to leern, dat güng mäisttied bloß in der Schaule off in de Volkshaugschaule, wo een Kurse besöiken könn. Vandage giff dat masse näie Möglichkeiten doaför. Eene doavan bünt SpraokleernApps.

De Ostfreeske Landschaft häff lästes Jaohr eene SpraokleernApp för ostfreeskes Platt rutbracht, die PlattinO-App (dat steiht för „Platt in Ostfreesland“).

In 40 Lektionen kann een doamet ärste Wöer un Grammatik leern un am Enn sück met anner Lüe över eenfake Saoken ünnerhallen. De Lektionen bünt so upbaut, dat Wöer wieset wärn, de een faken bruukt, un een Deel van de Art un Wiese, wie Sätze bildet und Wöer grammatisch verännert wärn, verklaart is. Den Lektionen bünt nich bloß to’n Läsen, man uck to’n Hörn, as mer as duusend kleene Tonbiespiele in de App integriert bünt. So kann een bääter weeten, wo dat Platt utspreeken wäern schall.

In Mönster häbt wi nu anfangen, de App för lüe, de gerne Mönsterlänner Platt prooten willt, ümtoschriewen. September 2022 häbt wi een Projekt startet, üm dat ostfreeske Platt in mönsterlänner Platt to översetten un eene Riege van Lektionen näi to maaken. In den ostfreeske App geiht dat to’n Bispiel üm Auerk un Leer un annere ostfreeske Städte. Doaför bruukt wi dann mönsterlänner Biespiele. In eene Lektion wärd uck över de ostfreeske Inseln prootet, as de Lüe de ja nietske met Ostfreesland verbinnen dait. Doa mööt wi för dat Mönsterland wat anneres finnen.

Dat Projekt wärd in’t Centrum för Nedderdütsk (CfN) an der WWU Mönster ümsett, in Kooperation met de Ostfresske Landschaft. Wi wärd unnerstützt döa de Kulturstiftung van de Landschaftverband Westfaolen-Lippe. Midde 2023 schall de App sowiet sien, dat een de in de App-stores (kostfrie) rünnerladen kann.

Düsse Bidrag is schriewen in emslänner Platt.

Kreta un de ollen Greken bünt bekannt för ähr Rull as Weeg vanne europäiske Zilivisation inne Antike. Gottenvader Zeus wasst in een Höhl op dat Eiland op un de Minoer, later de Mykener grünnen de eersten Hoogkulturen in Europa mit Schriftgebruuk.

Man ok dat Middelöller un de Fröhe Nietiet wiesen eene wesselvulle Geschicht: Ut den Ooströmschken Riek enstunn dat greeksch-orthoxe Byzanz. In’t Johr 1202 rüsten sik römschk-katholschke Ridders – de meesten ut Frankriek – un Seelüü ut Venedig för den Veerden Krüüztog. Egentlik willt de katholschken „Latieners“ ut den Westen Ägypten innehmen, doamit se denn in’n Ansluss Jerusalem för de Christenheet torüg winnen könnt. De heele Plon geiht aver düchtig inne Bux: Veel to wenig Krüüzfahrers koomt noh Venedig, wo de Stadt un ähr Kooplüü al masse veel Geld för de Kriegsflott utgeben hebbt. Wenn Venedig kiene Büüte maakt, is de Stadt bankrott. Lesterhand wennt sik dat ganze Unnernehmen 1204 tegen de byzantinsche Hööftstadt Konstantinopel und de Stadt word grausaam besett. Papst Innozenz III. verordeelt de Gewalt tegen Christen, man veelen Krüüzfahrern is dat gliek: De Büüt ward opdeelt un Venedig kriggt mangs mannig Riekdömer de Insel Kreta.

De Venedschen bruken de Insel as Hannelsposten in’t oostlike Middelmeer un hebbt sik doa för Johrhunnerte fastsett. Ähre Buten bünt inne Oldsteden to finnen, ton Biespeel in’n Haven vun Chania. Man de Kooplüü hebbt ähr Eiland in’n 16. Johrhunnert ok mit groten, massigen Bollwarken afsekert, denn de Osmanen wieden to düsse Tiet ähren Machtberiek ut. De Festung Spinalonga in de Mirabellobucht in’n Oosten van Kreta is eene van düsse massigen Schanzwarke. Man de Striet tüschken de Osmanen un Christen um dat Middelmeer föhrt to’n Krieg um Kreta 1645-1669. Spinalonga leist Wedderstand un word Utgangspunkt för Angriffe op de osmansche Trupps. De Osmanen köönt sik oplest op de Insel dörsetten und Kreta is nu Deel van’t Osmansche Riek.

Spinalonga blifft noch bet 1715 in veniziaansche Hand. De Osmanschen laten dat to, man dat lütte Eiland mit de Festung brengt nu nix mehr för Venedig in de nu kumpleet osmansche See. De Stadt holt ähre Soldaten na Huus, de 600 Inwohners – kretsche Flüchtlinge un Rebellen – wordt vun de nien Besitters as Slaven verkofft. Op de olle Festung ensteiht nu een osmansches Dorp.

Richtig Upswung kriegt dat Dorp noch eenmal in’t 19. Johrhunndert. Um 1800 leevt blots um un bi 250 Inwohners op de lütte Insel vör Kreta, um 1880 bünt dat over 1000. Spinalonga is de gröttste muslimsche Hannelsposten inne Regioon worden. Man ok de osmansche Herrschop geiht op dat Enne to: Deele van’t greeksche Fastland wurren al 1821 dör een Upstand tegen de Osmanen unafhangig. In’n Türksch-Greekschen Krieg 1897 wordt ok Kreta eerst een eegener Staat unner de Upsicht van England, Frankriek, Russland un Italien. 1913 kummt Kreta denn to’t Konigriek Grekenland.

Op Spinalonga leevt noh de kretsche Unafhangigkeit immer noch de muslimsche Inwohners. De kretsche Regeern överleggt, wo se de nu vun’t Eiland runnerkriegt un sett 1903 oplest eene Leprakolonie op. De Kranken ut Kreta un later vun heel Grekenland föhrt hier ähr Leven egenbestimmt un organieseert ähre eegene Infrastruktur mit Ladens, Krankenhuus, Kino. In’t Johr 1957 wordt de Kolonie sloten. Et gifft nu Impfstoffe tegen dat Lepralieden.

De lütte dröge stenige Insel mit sien lang Geschicht is vandage eene Touristenattraktion. De ollen Hüser wordt wedder rekonstrueert un opbuut. Boten ut Elounda un Plaka brengt de Besöökers up dat Eiland.